συμφωνικό ποίημα

Συμφωνική σύνθεση που συνδέεται με ένα εξωμουσικό πρόγραμμα. Πρέπει να υποθέσουμε πως ο προγραμματισμός της μουσικής δημιουργίας έχει πολύ παλιά καταγωγή και μάλιστα ότι αρχικά η μουσική είχε σχεδόν αποκλειστικά προγραμματική αξία. Είναι φανερό, ανάλογα με την περίοδο που εξετάζεται, ότι το πρόγραμμα αυτό επηρέαζε τη μορφή: ο προγραμματισμός των «μαχών» του 16ου ήταν πολύ διαφορετικός από τον προγραμματισμό των «Εποχών» του Βιβάλντι ή της «Συμφωνίας αριθ. 6», της λεγόμενης «Ποιμενικής» του Μπετόβεν. Εδώ το πρόγραμμα δεν καθορίζει πραγματικά τη μορφή· συχνά μάλιστα είναι κάτι που εμποδίζει την κριτική κατανόηση του έργου. Ιστορικά, μπορούμε να μιλήσουμε για σ. π., όταν το «πρόγραμμα» παίρνει αξία που προσδιορίζει κατά απόλυτο τρόπο τη μορφική διατύπωση. Ο Μπερλιόζ ήταν ο πρώτος νεότερος συνθέτης σ. π. - μουσικών κομματιών δηλαδή που, αν και ονομάζονται συμφωνίες, διαπλάθονται σύμφωνα μ’ ένα προκαθορισμένο πρόγραμμα και απομακρύνονται από τα καθιερωμένα μορφικά σχήματα (ας σκεφτούμε, π.χ., τη «Φανταστική Συμφωνία»). Στον Μπερλιόζ παρουσιάστηκε ένα από τα πρώτα συμπτώματα του ανικανοποίητου από το «κλασικό»: συμπτώματα που συνοδεύτηκαν από περισσότερα αποδεικτικά στοιχεία, όπως –περισσότερο από όλα– από τις συμφωνίες «Δάντης» και «Φάουστ» του Λιστ με ευρύτερες λογοτεχνικές προεκτάσεις. Με αυτό το είδος συνθέσεων ασχολήθηκαν μουσικοί όπως ο Φρανκ, ο Σμέτανα (που συνδύασε τις προγραμματικές αυτές απαιτήσεις με μια χαριτωμένη μορφή λαϊκού έπους), ο Μουσόργκσκι, ο Γκριγκ, ο Σιμπέλιους και ιδιαίτερα ο Ρίχαρντ Στράους, που χρησιμοποίησε τη βαγκνερική αρμονία με τολμηρά και ανακαινιστικά στοιχεία. Στο είδος του σ. π. μπορούν να περιληφθούν και μερικές λαμπρές συνθέσεις του Ντεμπισί («Η θάλασσα», «Εικόνες», «Νυκτερινά») που απέδωσαν ορισμένες εικόνες με μια χρησιμοποίηση του ηχοχρώματος με τρόπο που όχι λαθεμένα ονομάστηκε εμπρεσιονιστικός. Με τον Σένμπεργκ το σ. π. μπήκε στη νεότερη μουσική για να τονίσει μια κατάσταση διανοητικής και ηθικής αγανάκτησης που δεν μπορούσε να κατευνάσει η εκλογή του ενός ή του άλλου μουσικού είδους. Ως τομέας ενδιαφερόντων καλλιτεχνικών επιδιώξεων, το συμφωνικό ποίημα χρησιμοποιήθηκε από τους Σκριάμπιν, Ντικά, Μπλοκ, Ρεσπίγκι κ.ά. Στην Ελλάδα το σ. π. χρησιμοποιήθηκε ως μια ακόμα εκδήλωση της μουσικής και ιδεολογικής τοποθέτησης συνθετών όπως οι Μ. Καλομοίρης («Μηνάς ο Ρέμπελος»), Μ. Βάρβογλης («Το Πανηγύρι»), Γ. Σκλάβος («Αετός»), Σ. Μιχαηλίδης («Η Ζωή εν τάφω»), I.A. Παπαϊωάννου («Βασίλης Αρβανίτης»), Γιάννης Χρήστου («Φοίνιξ») κ.ά. Γενικά το σ.π. κινείται μέσα στα πλαίσια της κλασικής αντίληψης της μουσικής, δεν απολείπουν όμως και οι πειραματισμοί στο χώρο της μοντέρνας τέχνης.